Pers en lezersreacties op Schemerland

DE REVISOR

17-5-2019

Aangrijpende en kalme roman

De verteller van Schemerland van Berthe Spoelstra is een vrouw die door haar kinderen in een tehuis wordt gestopt. 'Geef toe, zo gaat het niet langer,' zegt een van de dochters tegen haar, nadat ze het gesprek nog wel vriendelijk was begonnen met een opsomming van de voordelen: er zijn meubels. 'Er is zelfs een fauteuil.' De vrouw twijfelt. Gaat haar eigen stoel dan weg? 

Op deze manier wordt de lezer meegetrokken in een schimmige gedachtewereld van een verteller die niet helemaal helder is maar wel stellig en poëtisch. Het eerste hoofdstuk begint met: 'De nacht morst zwart.'  Het tweede hoofdstuk begint met: 'Zacht dient de dag zich aan.' Dat zijn bijna prozagedichten. Vooral geluiden maken het decor van de vrouw, en haar gedachten. Vogels, een auto die aan staat, de stemmen van de kinderen. Aangrijpend en kalm berustend boek, heel sterk en helder verteld vanuit een warrige vrouw.

Jan van Mersbergen

TZUM LITERAIR WEBLOG

30-5-2019

Kruipende herinneringen

De hoofdpersoon uit Schemerland, het debuut Berthe Spoelstra, bereidt zich voor op een verhuizing. Haar einde nadert, ze spreekt niet meer en leeft in haar hoofd. De spullen in haar kamer worden door haar volwassen kinderen ingepakt en tegelijkertijd pakt zij in haar hoofd haar verleden uit. De echte wereld wordt steeds kleiner, haar belevingswereld des te groter. Maar wat heeft ze echt beleefd en wat verzint deze Jeanne?

Het is moeilijk om het innerlijk van een dementerende vrouw aan het eind van haar leven in woorden te vangen. Denkt iemand in woorden, worden de gedachtecirkels steeds groter en vager of juist kleiner en dunner? Gaan associaties inderdaad alle kanten op en zo ja, is daar dan nog een lopend verhaal van te maken?

Berthe Spoelstra heeft geprobeerd in de huid van Jeanne te kruipen en van binnenuit haar kijk op de wereld en haar verleden weer te geven. De uitdaging aan de lezer is dan hetzelfde te doen, en dat was niet altijd makkelijk. Haar gedachten springen, of beter gezegd glijden, heen en weer van herinneringen aan haar zus op wie ze vooral jaloers was, naar haar man met wie ze niet een heel prettig huwelijk had, naar de oorlog en haar jeugd om steeds weer uit te komen bij het verzonnen meisje Lila of Lilou.

Zoals in Hersenschimmen van Bernlef de aftakeling van de hoofdpersoon op de voet gevolgd wordt en de wereld van Maarten steeds kleiner wordt, zo is de wereld van Jeanne al klein aan het begin en wordt deze steeds fragmentarischer en lastiger te volgen. Het meisje Lila beleeft in het hoofd van Jeanne allerlei avonturen waarvan je je afvraagt of dat niet haar eigen avonturen zijn. Maar haar herinneringen aan bijvoorbeeld de oorlog zijn weer helderder, waardoor er toch een nevelig onderscheid is tussen de verzonnen en echter wereld. Het proces van aftakeling is al in een vergevorderd stadium en niemand uit haar omgeving kan echt contact met haar te maken. Alles speelt zich af in haar hoofd, terwijl ze wel duidelijk commentaar geeft op haar kinderen die haar verhuizing voorbereiden.

Tussen alle gedachtes van Jeanne, die nauwelijks zelf nog beweegt en verzorgd wordt door de conciërge, komen haar kinderen aan het woord die opmerkingen maken over de spullen van hun moeder: wat weg kan, wat bij hen een herinnering oproept, wat door wie wordt meegenomen. Dat levert mooie contrasten op tussen hun buitenwereld en de binnenwereld Jeanne.

Spoelstra beheerst de taal, niet alleen beschikt ze over een gevarieerde en grote woordenschat waarmee ze mooie zinnen formuleert en waarmee de fragmentatie die zich in het hoofd van Jeanne manifesteert meeslepend overbrengt, ook lukt het haar vaak zeer treffende beelden op te roepen, zoals over herinneringen, waar al eindeloos veel schrijvers van alles mee geprobeerd hebben:

'Het water stijgt, herinneringen kruipen drijfnat op de laatste stukjes land.'

Die stukjes worden kleiner en kleiner totdat alle herinneringen en gedachten door elkaar zwemmen en nergens meer houvast kunnen vinden. Zo zal het waarschijnlijk gaan wanneer dementie de overhand krijgt.

Schemerland is een uitdaging, je moet je mee laten voeren in de gedachtestroom van Jeanne, in haar herinneringen en hersenspinsels die om en om naar voren treden uit het schemerland.

Arjen van Meijgaard

scroll ↓ 

LITERAIR NEDERLAND

7-1-2020

In twee werelden

Op het omslag van Schemerland van Berthe Spoelstra slaat een donkere vogel zijn vleugels uit. We zien hem op de rug: de archaeopteryx lythographica, bekend als de Oervogel, en miljoenen jaren geleden uitgestorven. Een onheilspellend beeld bij een onheilspellende titel.

De hoofdpersoon heet Jeanne. Ze woont helemaal alleen in een appartement in Parijs. We volgen haar een ruime week van zondag tot de volgende zondagnacht. In die week wordt haar huis door haar kinderen ontmanteld. Jeanne is oud, hulpbehoevend, spreekt niet meer. Ze krijgt in plaats van thuiszorg dagelijkse ondersteuning van Boudou, de vriendelijke conciërge. Maar er is meer ondersteuning nodig en daarom gaat Jeanne verhuizen naar een plek waar die extra zorg wel gegeven kan worden.

Met Schemerland debuteert Berthe Spoelstra (1969) als romanschrijver. Theaterliefhebbers kennen haar al langer: meer dan tien jaar is zij huisdramaturg bij Theater Frascati in Amsterdam. Door de eenheid van plaats (de huiskamer), tijd (een week) en handeling (de gedachten van Jeanne) zou Schemerland het uitstekend kunnen doen in het theater, met multimediale hulpmiddelen om haar gedachten te verbeelden.

Thomas Moore
Omdat je als lezer het gehele boek uitsluitend in haar hoofd zit, blijft het gissen wat er precies met Jeanne is gebeurd. Is ze dementerend? Daarvoor componeert ze in haar hoofd eigenlijk te prachtige zinnen en consistente gedachten. Kan ze niet praten, of wil ze niet meer praten? Haar kinderen, die in deze week de verhuizing gereed maken, zoeken vergeefs naar ingangen om haar te bereiken. Hoe onbeholpen dat soms ook gebeurt.

Zonder dat het woord valt, is er eigenlijk sprake van een existentiële crisissituatie. Filosoof Thomas Moore zou het de donkere nacht van de ziel noemen. Er is verlies, rouw, een diep weggestopt verdriet. Zwijgen, je geestelijk terugtrekken en je vervreemd voelen van anderen horen daarbij. Jeannes huis wordt onttakeld, de basis van haar leven wordt haar ontnomen. Niet zijzelf maar haar kinderen maken de keuze welk dierbaar object wel en welk niet mee kan naar het verzorgingshuis. De oude vrouw ondergaat het gelaten.

Volgens Moore kan zo'n crisissituatie ervoor zorgen dat je het gevoel hebt je tussen twee werelden te begeven. Zo'n 'liminale' toestand creëert Jeanne ook. Om pijn niet te voelen zoekt ze haar heil in fantasieën.

'Ik verzin een zevenjarig meisje, een Lilou. Best wel goed, denk ik met de stem van mijn liefste kleinkind. Best wel goed. Glinsterend als zon op zomerwater zal dit fijne meisje de stilte doen trillen. Een verzonnen kind, een menselijk schild tegen alles wat komen gaat.'

Terugblikken

Fantasie als schild tegen de pijn van het heden, de verhuizing, en tegen de pijn van het verleden. Want zo zittend in haar stoel, terwijl op de televisie aanslagen in het journaal zijn, de Tour de France zijn etappes heeft of een serie wordt uitgezonden over een politiespeurhond, dwalen haar gedachten af naar het ongemak dat haar leven kleurde: de verhouding met haar zus, de pijnlijke scheiding van haar man, de relatie met haar kinderen:

'Stilte drijft voorbij en wordt gevolgd door stilte, dit keer in een ander kleurenpalet. In welke vuurgloed moet ik mij wentelen om tot loutering te komen? Zo'n berg fietst de mens niet zomaar even op. Hoever is het klimmen en weer dalen voor ik toe kan geven, voor ik rusten kan? Ik ben bang dat ik te weinig liefde heb gegeven.
Zo, het is gezegd. Is de leeuw nu verslagen?'

Het zijn geen wereldschokkende gebeurtenissen die de hobbels in haar leven vormen. Ze heeft een klein leven geleid, een gewoon leven zoals de meesten van ons doen, met het gewone verdriet en onvermogen dat daarbij hoort. Als Jeanne naar haar kinderen kijkt, denkt ze: 'Hebben zij keuzes gemaakt of zijn de dingen bij hen ook gewoon gebeurd?' Zo blikt ze terug op haar eigen geschiedenis.

Spoelstra weet dat een mens ook het gewone verdriet en onvermogen - bijna onbereikbaar - diep kan wegstoppen. Soms duren de fantasieën over het verzonnen kind net iets te lang om de aandacht vast te houden. Maar wanneer de herinneringen aan haar voorbije leven het schild van de fantasie doorboren, wordt het verhaal meer invoelbaar, meer urgent.

Met Schemerland heeft Spoelstra vooral een poëtisch debuut geschreven. Verzamel maar eens de eerste zinnen van de opeenvolgende hoofdstukken: 'De nacht morst zwart.' 'Zacht dient de dag zich aan.' 'Boudou draagt de dag onder haar arm.' Mooie zinnen. Later in het boek beginnen de hoofdstukken met meer reguliere openingszinnen, zodat er ook vaart in het verhaal ontstaat. Knap is hoe Spoelstra haar hoofdpersoon langzaam naar de pijnpunten in haar leven voert tot de dood als een nachtelijke gestalte verschijnt en Jeanne haar vleugels mag uitslaan naar een ander bestaan.

Eric de Rooij 

MEDISCH CONTACT

3-7-2019

Het contrast tussen lichamelijke uitputting en geestelijke vitaliteit 

Jeanne, de hoofdpersoon uit Berthe Spoelstra's debuutroman Schemerland, praat niet meer. Ze ligt diep weggezonken in haar matras en strekt haar armen uit. Zelfs het pakken van een glas water op haar nachtkastje kost haar te veel moeite.

Haar blik dwaalt langs haar eigen voeten, de afbladderende ruimte en het binnenvallende licht. Het is haar enige, dagelijkse houvast. Maar dan wordt de rust in het leven van deze zwijgende vrouw onderbroken: haar kinderen besluiten dat het niet meer gaat. Ze beginnen hun moeders spullen in te pakken en klaar te maken voor hun plek in het verzorgingshuis. En dat terwijl juist Jeannes herinneringen voldoende waren om haar gelukkig te houden, leek het. Wie weet op deze leeftijd wat het beste voor haar is: haar kroost of zijzelf?

Spoelstra schreef in Schemerland op een krachtige, taalgevoelige manier over de naderende dood, en over het contrast tussen lichamelijke uitputting en geestelijke vitaliteit dat daaraan vooraf kan gaan. De schrijfster neemt ons mee in het fantasierijke brein van een oudere vrouw die niet wil stoppen met dromen, en zo volume geeft aan een leven dat verder schrijnend klein gebleven is. Tegelijkertijd steekt Jeanne ook haar twijfels over haar keuzes uit het verleden niet onder stoelen of banken. Heeft zij altijd wel het goede gedaan? En hoeveel zin heeft het nu nog bij die keuzes stil te staan?

Anne van den Dool 

scroll ↓  

scroll ↓  

ZIN 

28 mei 2019

Alleen de vragen resten nog 

Opmerkelijk debuut over ouderdom, herinneringen, afscheid nemen. De Parijse Jeanne zit in haar stoel en kijkt om zich heen. Praten doet ze niet meer. Straks beslissen haar kinderen dat het tijd is voor een verzorgingshuis. Wat rest zijn de belangrijkste vragen des levens: heb ik het goed gedaan en hoe gaan we straks voorgoed uit elkaar?

Verschenen in ZIN magazine

NEDERLANDS DAGBLAD

12 juli 2019

Fraaie beelden en humoristische formuleringen

(...) Spoelstra heeft op indringende en geslaagde wijze getracht de binnenwereld weer te geven van iemand bij wie het denken uit elkaar spat en het houvast verdwijnt. Dat vraagt van de lezer om door te zetten en zich te laten meenemen in de warrige gedachtenstroom. Maar het is de moeite waard."

Jogchum Zijlstra

(Het volledige artikel is te vinden op www.nd.nl)

Lezersreacties op Bol.com

PRACHTIG

'K. Schippers en Bernlef schudden elkaar de hand in deze prachtige roman.'

Driftig Lezertje

AANGRIJPEND, BEKLEMMEND, HOOPVOL

'Wat een ongelooflijk indrukwekkend boek. Voor mij is het hoogste 'doel' van literatuur dat je een ander leven kunt leiden dan het jouwe, dat je werelden leert kennen die je nog nooit eerder van binnenuit hebt ervaren, en dat je je kunt onderdompelen in taal en verbeelding. Deze roman is daarin méér dan geslaagd. Echt een meesterproef, vol zinnen die je zou willen overschrijven en willen delen. PRACHTIG.' Marthe Leest 

MEESLEPEND EN POETISCH 

'In Schemerland word je meegevoerd op hersenschimmen van een vrouw die noodgedwongen een nieuwe fase -de laatste fase- van haar leven ingaat. Haar verzet, haar woordloze beschouwingen op de manier waarop iedereen om haar heen alles regelt en doet zijn schrijnend, pijnlijk en humoristisch. Ze bedenkt zichzelf een uitweg. Prachtig opgeschreven, meeslepend, spannend en confronterend. Moeilijk te geloven dat dit een debuutroman is.' IlonaGvE

PRACHTIG GESCHREVEN

'Zoals altijd met een goed boek kon ik me niet bedwingen, ik heb het in een weekend uitgelezen. Het boek neemt je mee het hoofd in van de hoofdpersoon of je wil of niet. Je hult je in haar stilte en gaat samen met haar fantasie meisje lila op pad. Het is een prachtig geschreven boek. Een aangrijpend boek dat je bij blijft.' Collectie Hester

BERNLEF MAAR DAN MODERN

'Ik heb Schemerland dit weekend in 1 ruk uitgelezen. Ik zat helemaal in het hoofd van deze vrouw. Het is net Bernlef Hersenschimmen, maar dan anders. Meer van nu. Het gaat meer over mij. Zelf ben ik nog (net) geen 40 en mijn ouders staan nog midden in het leven. Natuurlijk ben ik méér dan mijn gezin. En toch grijpt dit pleidooi voor blijven praten (over identiteit) mij aan. En dan is de taal ook nog eens mooi: simpel en scherp.' Isa

'Schemerland is een boek waarin jouw hele eigen individuele associaties en herinneringen plaats krijgen in het verhaal van Jeanne. Daar waar ik soms verdwaalde in haar verschillende personages begreep ik dat dat verdwalen juist het avontuur is. En als je de weg kwijt raakt dan kom je nog eens ergens. Charmant, intrigerend geschreven in prachtige, krachtige zinnen en woorden.' Zaagmetplanken

Lezersreacties op Facebook

24-5-2019

'Godverdomme zeg, wat kan die vrouw schrijven. Zowel op zinsniveau en het woordgebruik, als hoe het verhaal verteld wordt. Het lezen van dit boek heeft mij zelfs van het schrijven afgehouden en dat gebeurt zelden.' Mario Withoud 

21-5-2019

'De zinnen lezen als poëzie en smaken naar diepe rode, gelaagde wijn. Totaal anders dan de frisse, witte ietwat zoete witte wijn waar ik me normaal gesproken op richt. Een oude moeder moet afscheid nemen van haar leven, terwijl ze haar identiteit eigenlijk nog moet vinden.' Nicolette Aschermann

'En nu nog even officieel: Berthe, wat heb je een mooi, zorgvuldig, poëtisch boek geschreven 👌🏼' Marjolijn van Heemstra

Lezersreacties op Hebban

ZEER RIJKE TAAL, VERPLETTEREND!

"Schemerland van Berthe Spoelstra laat een verpletterende indruk op mij achter. Zelden heb ik een boek gelezen met zo een rijk taalgebruik." MavanderWal

SPELEN MET DE TAAL

Wie heeft ooit van Berthe Spoelstra gehoord? Ik in ieder geval niet. Toch is 'Schemerland' één van de mooiste boeken die ik de afgelopen tijd heb gelezen. Over een oude vrouw die haar leven overdenkt, terwijl haar kinderen haar appartement ontruimen om haar over te brengen naar een verzorgingshuis. Ondanks alle goede bedoelingen, maken zij daarmee de onttakeling scherp zichtbaar. Het boek leest - door het prachtige spelen met de taal - als één lang gedicht. Een bijzondere schrijfster! 

Marianne